छाउपढी प्रथा ज्यूँका त्यूँ, सुदुरपश्चिममा महिला हिंसा चरम उत्कर्षमा छ

शारदा पुन (शिखा)
सदरमुकाम शिलगढी दिपायल हुँदै झण्डै गाडीको एकदिनको कष्टपूर्ण यात्रामा ओर्लिएपछि करिब ४ घण्टाको पैदल यात्रापश्चात् निरौली पुगिन्छ । अहिले पनि उक्त स्थानमा मात्र किन, सुदुरपश्चिममै भनौं जातीय विभेदले ज्यान समेत लिने अवस्था कायमै छ । परिवर्तनका नाममा केही टाठाबाठाहरुले डलर पचाउने खेल नाटकीय रुपमा राम्रै मञ्चन गरे । छाउपढी प्रथा सदाको लागि अन्त्य गर्न भन्दै गोठ, टहरा भत्किए । जो अगुवा उसैको घरमा छाउपढी प्रथा ज्यूँका त्यूँ रह्यो । विदेशीका अगाडि आफूलाई सक्षम देखाउने नियतले सरकारी निकायले पनि राम्रै खेती गरे । करोडौं स्वाहा बनाए । समस्या अहिले पनि जहाँको तहीँ छ । जति नै सम्झाए, बुझाए पनि कसैले सुन्दैन भन्नुहुन्छ महिला स्वास्थ्य स्वयं सेविका शारदा पुन (छेडाल) ।

यस विषयमा सम्झाउन जाँदा आफैंमाथि पटक पटक सांघातिक हमला भए, झण्डै ज्यान नगएको । स्मरण गर्दै, छेडाल भावुक बन्न पुग्नुहुन्छ । यो समस्या डोटी, अछाम, डडेलधुरामा मात्र होइन सुदुरपश्चिमका सबै जिल्लाहरुमा समस्याग्रस्त रुपमा छ । जहाँ महिलाहरुले दर्दनाक जीवन जिउनुको विकल्प छैन । अझै पनि महिला हिंसाको चरम उत्कर्षमा छन् । छाउपढी प्रथा अन्त्य भएका फाइलहरु सरकारी निकायमा परिवर्तनका नाममा प्रतिवेदनहरु खात लागेका होलान् ।

मेरो आमा र बुबाको जन्मिँदाको साइत एकैदिन भएकोले बुबा कमल पुन र आमा कलावती पुन नामाकरण गर्नुभएको रहेछ । उहाँहरुकै आठ सन्तानमध्येको साहिँली सन्तानको रुपमा मैले यो धर्तीमा पाइला टेकें । आफू विपन्न परिवारमा जन्मेको हुँदा, विपन्न परिवारमा जन्मिँदाको पीडा कस्तो हुन्छ ! मैले राम्रै भोगेको छु । बालापन घाँस, दाउरा, पाखा, पखेरोमै बित्यो । विद्यालय घरभन्दा निकै टाढा र नदी तरेर जानुपर्ने बाध्यताले बाबा आमाले पठाउन सक्नुभएन । यो अनकन्टार बस्तीमा छोराछोरीमाथिको विभेद अत्यन्तै चर्काे रहेछ । बाबाले दाजुहरुलाई सरकारी विद्यालयमा छात्रावासमै राखेर पढाउनुभएको रहेछ । हामी छोरीले घर छाडेर कतै निस्किने सम्भावना रहेनछ । त्यही बिचमा दाइभाईहरु घर आएको बेला उनीहरुले पढेको, लेखेको देखेर गोललाई कलम बनाएर मझेरीमा दाइभाईले सिलौटमा कोरेजस्तै मैले मझेरी कोर्न सुरु गरें । भर्खरै ९÷१० वर्षको बालापन, कति चाहिँ सिक्यो होला ! फेरि म निरन्तर प्रयास गर्दै गएँ । गोठालो जाँदा ढुंगाको प्रयोग गरेर कोर्दै गएँ । दाइभाईहरुका पुराना किताबहरु पछ्याउँदै गएँ । एवं रितले म १३ वर्ष टेक्दा नटेक्दै साधा अक्षर लेख्न र पढ्न सक्ने भइसकेको थिएँ ।

अहिले म बिडम्बना ! भन्छु, आफ्नै दिदीले माइत आएको बेला मेरा घर हिँड् आज भन्नुभयो । होला त नि भन्ने सोचेर दिदीको फरियाको फेद समाउँदै पछि लागें । घर त पुगें तर दिदीको घर नभएर अरु कसैको घरमा लिएर जानुभएछ । आफूलाई केही पत्तो भएन, किनकी दिदीको घर कहाँ, के, कसो केही थाहा थिएन । दिदीले त्यहीँ बस्न भन्नुभयो ! हुन्छ भनें । दिदी कुन्नी कता गएर आउँछु भनेर निस्किनुभयो । आफू केटाकेटी भएको कारण त्यही घरमा भएका बच्चासँग खेल्न थालें । साँझ प¥यो, दिदी आउनुभएन । मनमा अनेकथरी कुराहरु उब्जिए, रोएँ, कराएँ । त्यो दिन सम्झेर आउँदा अहिले पनि छाती भक्कानिएर आउँछ भन्दै शिखा भावव्हिल हुनपुग्नु भयो । त्यही घरमा खान दिए, बास दिए, नरोउ भनेर सम्झाए । भोलिपल्ट उज्यालो भयो, दिदी आउनुभएन । बिहानको खाना खाइसकेपछि दिउँसोपख दिदी आउनुभयो, खुशी लाग्यो तर मलाई त तिम्रो घर अब यही हो भन्नुभयो । कसरी, किन भनें, हामी छोरी एक रात मात्र अपरिचित घरमा बास बस्यो भने यो समाजले पोइल गई भन्छन्, माइतमा तँ पोइल गइस् भन्ने हल्ला पिटिएको छ । त्यसैले तँ चुप लागेर यहीँ बस् भन्नुभयो । म अलमल परेँ । केही जवाफ रहेन मसँग । एवं रितले एक वर्ष बित्यो, एक वर्षपछि बल्ल दिदीले माइत लग्नुभयो । तत् पश्चात घर, माइत आउने जाने क्रम चल्यो । उमेरले १५ वर्ष पार नहुँदै पहिलो सन्तान छोरा जन्मियो । आफू मगरको छोरी, घर काजी खलक क्षेत्रीहरु भएको कारण विभेदको लेखाजोखै रहेन । एक हातमा गाँस र अर्काे हातमा आँसुको जीवन व्यतित गर्दै अघि बढें । यसैबीच मैले नेपाली अक्षर सिकिसकेको थिएँ ।

भन्नैपर्दा, अनौपचारिक शिक्षाबाट साक्षार बनिसकेको थिएँ । त्यही बिचमा बच्चा जन्माउन नसकेर हाम्रो बस्तीमा धेरै आमा र बच्चाको ज्यान गएको डरलाग्दो दृश्य अहिले पनि आउँछ । यसरी भयावह अवस्था सिर्जना भएपछि स्वास्थ्यका सरहरु यो मातृशिशु मृत्युदर न्यूनिकरणका लागि महिला स्वास्थ्य स्वयं सेविकाको खोजी गर्दै आउनुभएको रहेछ । त्यतिबेलासम्म गाउँभरि नै भन्नुपर्छ, २÷४ अक्षर पढेका महिलामा म मात्रै थिएँ । जसको कारण सबैको अनुरोधमा मलाई महिला स्वास्थ्य स्वयं सेविका छनौट गरे । जब स्वयं सेविकाको यात्रा सुरु भयो, त्यतिबेला देखि नै सामाजिक विभेदले मलाई तड्पाई रह्यो । स्वास्थ्य सामग्रीसहित कहिले गाउँबस्तीहरु जानुपर्ने, कहिले तालिमहरुमा जानुपर्ने, त्यसरी जाने क्रममा श्रीमान्लाई गाउँका केही व्यक्तिहरुले अनावश्यक कुरा सुनाउने र साँझ तालिम सकिएर आउने क्रममा बिच बाटोदेखि नै श्रीमान्को कुटाइ खाँदै आउनुपथ्र्याे । आजसम्म पनि यो क्रम रोकिएको छैन भन्दा पनि हुन्छ । जब उहाँले रक्सी खाएर आउनुहुन्छ, तब घरमा झै–झगडाको बिउ रोपिन्छ । एकपटक त अति भएर श्रीमान्लाई उचाल्ने व्यक्ति समक्ष गएँ र उसलाई सोधें, म कोसँग बसें ? देखाइदे म उहीसँग बस्छु भनें । उसले मलाई हल्का रुपमा होइन, त्यस्तो केही होइन भन्ने किसिमले भुलाउन खोज्यो तर मैले तुरुन्तै प्रतिवाद गरें । कि आज तँ छैनस् कि म छैन भनेर आक्रमण गरें । यति धेरै पिटें कि पूरै बस्ती नै तनावग्रस्त अवस्थामा पुग्यो । यस्तो अवस्था हुँदा पनि कसैले सम्झाउन कोसिस गरेनन्, उल्टै मलाई चौकीमा लगियो, मैले चौकीमा यथार्थ सबै कुरा पोखिदिएँ । त्यसपछि चौकीबाट तैंले अनावश्यक रुपमा अर्काको घर बिगार्न खोजेछस्, तँलाई सजायँ यही भो भन्दै दुवै जनालाई मिलापत्र गराएर छोडिदिए । त्यहाँ छोरी मान्छे भन्ने म बाहेक कोहि थिएन । एक पटक त घर जानुसट्टा नदीमा हाम्फालौं जस्तो मन लाग्यो । झट्ट बालबच्चा सम्झिएँ, मनलाई बाँधें अनि गाउँका आमा, दिदीबहिनीहरुलाई सम्झेर फर्किएँ भन्दाभन्दै रुन पुग्नुभयो शिखा ।

जब महिला स्वयं सेविका भएर बस्तीहरुमा बुझाउने क्रममा महिनावारीका बारेमा बुझाउने क्रममा अनर्गल प्रचार गरिन्थ्यो । तँ हामीलाई बिगार्न आएकी, हाम्रा देउता रिसाउनेछन्, यस्ता अशुभ कुराहरु नगर तँ भन्दै तल्लोस्तरको व्यवहार अहिले पनि झेल्नुपरेको छ । अझ परिवार नियोजनका अस्थायी साधनहरु बाँध्ने क्रममा अशिक्षित समाजले ममाथि चरम दुव्र्यवहार गर्न पछि परेका छैनन् । अहिले पनि यिनै कुराहरुलाई लिएर घरमा कटाक्ष हुनेगर्छ । आफ्नो जीवन बचाउने धौ–धौ छ । यस्ता किसिमको दुव्र्यवहारको सिकार म स्वयं स्वयंसेविका भएको छु भने अन्य तहका आमा, दिदीबहिनीहरुको अवस्था के होला ? तपाईं आफैं अड्कल गर्न सक्नुहुन्छ भन्नुहुन्छ स्वयं सेविका शिखा ।

समग्रमा भन्नुपर्दा, अन्तरजातीय विवाह सुदुरपश्चिमका लागि अभिशाप भएको छ । अहिले पनि मेरो जेठो छोरा एसइईको तयारीमा पुगिसकेको छ । छोरी कक्षा आठमा पढ्छिन् । सानो छोरो पनि स्कूलमा पढिरहेको छ तर पनि मेरो जीवनको भरोसा गर्न सकिरहेको छैन । यसको पछाडिको कारण अन्तरजातीय विवाह नै हो भन्नुहुन्छ स्वयं सेविका शिखा । महिला स्वास्थ्य स्वयं सेविका शारदा (शिखा) पुन छेडालको जीवनयात्रा सुन्दा सुदुरपश्चिमका महिलाहरुको सिंगो प्रतिनिधि पात्रको रुपमा आफूलाई प्रस्तुत गरिरहँदा सरोकारवाला निकाय कुन दुनियाँमा छ ? भनी खोज्नुपर्ने अवस्थाको सूत्राधार देखा पर्दछ । एउटा स्वयं सेविकाले त यो अवस्था जिउन विवश छन् भने अन्य महिलाहरुको अवस्था कस्तो होला ? यो कारुणिक अभिव्यक्ति दिने कोसिस गर्नुभएकोमा महिला स्वास्थ्य स्वयं सेविका शारदा (शिखा) पुन छेडालप्रति साधुवाद !