डायमशन शमशेर ः सेतो बाघका धनी लेखक हुन्

मोहन दुवाल, साहित्यकार
तथा जनमतका प्रधानसम्पादक

सेतो बाघ उपन्यासका लेखक डायमन शमशेर राणाले आफ्नो बुढ्यौली उमेरमा आएर पनि साहित्य लेखनबाट नै आफूलाई सन्तुष्टि मिलेको कुरा सगौरव बताउँछन् । सेनामा रहेर देशको सेवा पु¥याउँदै रहँदाको त्रासदीपूर्ण क्षणहरु, राजनीतिमा लागेबापत दण्ड सजाय भोग्दाका प्रसङ्गहरु उनी किंवदन्तीजस्तै सुनाउने गर्छन् । आफूलाई प्रजातन्त्रवादी भन्न रुचाउने उनी देशमा प्रजातान्त्रिक वातावरण आएकोमा खुसी छन् । तर उनका भावनामा पनि प्रजातन्त्र बेथितिमा रम्न खोज्दा र नेताहरुले कुव्यवस्था सिर्जना गरिदिँदा चोट पु¥याइदिँदा रहेछन् । त्यसैले त सन्दर्भमा उनी लेख्ने गर्छन् – अहिले त त्याग, तपस्या, विद्वता, इमान्दारिताभन्दा पद, पैसा, चाकडी बेइमानी पो ठूलो ठानिन थालेको छ ।

राणा खलकमा जन्मेर पनि राणा शासनकै विरुद्धमा भएको आन्दोलनमा साथ दिएवापत पटक पटक जेल जीवन गुजारेका उनलाई २०१७ सालदेखि २०२३ सालसम्म पञ्चायती कालरात्रीमा बन्दी तुल्याएको थियो । ६ वर्षको जेल जीवनमा रहँदा नै उनले सेतो बाघ जस्तो ऐतिहासिक सिर्जना गरेका हुन् । यही सेतो बाघकै सिर्जनाबाट उनले छुट्टै पहिचान साहित्यिक क्षेत्रमा स्थापित भएको देखिन्छ । यस कृतिले उनको नाम मात्र स्थापित गरेन, जीवन गुजारा गर्नसमेत निकै सघाउ पु¥याइदियो । पहिलोचोटि साझा प्रकाशनबाट प्रकाशित उक्त उपन्यासको विक्री निस्फिक्री भयो । सिनेमाको टिकटझैं कालोबजारमा पुस्तक विक्री भयो, ग्राहकहरुको चाहनाबमोजिम पुस्तक पूर्ति साझा प्रकाशनले गर्न सकेन । पुस्तक विक्रीमा रेकर्ड राखेको उक्त पुस्तकको जिम्मा उनलाई नै फिर्ता दिइयो । यस पुस्तकको अनुवाद धेरै विदेशी भाषामा मात्र भएनन्, यस उपन्यासलाई चलचित्रमा रेखाङ्कन गर्न एक लाख चालिस हजार पेश्कीस्वरुप रुपियाँसमेत निर्देशक निर्माताहरुसँग लिएर उनले सम्झौता गरे । यसैले त उनी भन्छन् – साहित्य साधना गरेर पनि घर आँगनमा लक्ष्मी नचाउन सकिन्छ । मैले त लक्ष्मीलाई छमछम नचाए“ ।
वि.सं. १९७५ असार २१ गते पाल्पा ठूटे पिपल गाउँम पिता बुद्धशमशेर राणा र माता मोहनकुमारी राणाको कोखबाट जन्मेका डायमन शमशेर राणा हाल जीवनसंगिनी बालिका राणासँग मायाप्रिती साटासाट गरेर कोपुण्डोलस्थित आफ्नै निवासमा बसोबास गर्दै आएका छन् । १ छोरा र १ छोरीका पिता डायमन शमशेर राणाले औपचारिक शिक्षा प्राप्त गरेको नदेखिए तापनि सेनामा सेकेण्ड लेफ्टिनेन्टसम्म रहेर सेवा पु¥याएको देखिन्छ । राणाशासनमै कांग्रेससँग नजिक भएर राणा विरोधी आन्दोलनको नेतृत्व गरेर मृत्युदण्डसम्मको सजाय पाइसकेका उनलाई सेनाहरुले नै साथ दिएर जीवनदान पाएको भनिन्छ । सेनाहरुकै विद्रोहले जीवनदान प्राप्त गरेका उनी राणाशासनपछि मात्र श्री ५ त्रिभुवनले डाकेर पुनः सेनामा पछि भर्ति भएर नोकरी गरेको सन्दर्भ सुनाउने गर्छन् ।
फरासिलो स्वभावका धनी लेखक डायमन शमशेरले आफ्नो परिभाषामा साहित्यलाई यसरी अथ्र्याएका छन् – साहित्य सत्यम्, शिवम् र सुन्दरम् हो । नीलो रङ्ग मन परेको बताउने उनी नेवारहरुको खाना अति स्वादिष्ट रहेको बताउने गर्छन् । बूढो भएर पनि बूढोजस्तै नदेखिने डायमन शमशेर राणा आफ्नो अन्तिम उपन्यास सिध्याएर जाने धोको फुकाउने गर्छन् । शाही सेनामा दीर्घसेवा पु¥याएका राणाल आफूलाई मनपर्ने स्वदेशी साहित्यकारहरुमा देवकोटा, लेखनाथ र समका नाम उल्लेख गर्ने गर्छन् भने विदेशी लेखकहरुमा सेक्सपियर, शेली र किट्स हुन् भनी बताउँछन् ।
फ्रान्स, बेलायत, जर्मन, पोर्चुगल, बैंकक आदि ठाउँमा पटक पटक पुगिसकेका डायमन शमशेरले फ्रान्समा पुग्दा उनलाई स्वागत गर्दाको क्षणलाई कहिल्यै बिर्सन नसकिने क्षणका रुपमा स्वीकार्ने गर्छन् । युरोपमा लेखकहरुप्रति हुने सम्मान र त्यहाँका मान्छेहरुले लेखक भएकै कारणले उनलाई दिएको सत्कारबाट उनी धेरै प्रभावित छन् । फ्रान्समा त उनलाई त्यतै घर किनेर बसिदिन अनुरोध गरेका रहेछन् । घर किन्नलाई उनकै उपन्यासबाट आउने लेखकत्वबाट प्राप्त हुने रकमले पुग्छ भनी उनलाई हौसल्याएको कुरा उनी गौरवसाथ बताउने गर्छन् ।
भारती खरेल पुरस्कार, हाउस अफ राजकर्णिकार लगायत प्रतिभा समूह बानेश्वरबाट सम्मानित भइसकेका उपन्यासकार डायमन शमशेरका प्रकाशित उपन्यासहरुमा वसन्ती, सेतो बाघ, प्रतिबद्ध, सत्प्रयास, अनिता र धनको धब्बा छन् । इतिहासलाई आधार बनाई लेखिएको उनका उपन्यासहरुमा स्वाभाविक विषयवस्तु चयन भएको जस्तो प्रतीत हुन्छ । त्यसैले त उनका उपन्यासहरु धेरैले रुचाएका पनि छन् । वि.संं २००६ सालमा नै वसन्ती उपन्यास लेखेर राणा शासनको कोप खपिसकेका डायमन शमशेरले हालसम्म पनि आँखा कमजोर रहँदारहँदै पनि उपन्यास लेख्न कम्मर कसेर लागिरहेका छन् । समाज भडुवा कपुत राणाको विशेषता पाएका उनले राणाविरोधी अभियानमा सक्दो सहयोग र क्रियाकलाप पु¥याएको देखिन्छ ।
उपन्यासकार डायमन शमशेर राणाको दृष्टिमा यस देशमा साहित्यकारहरुप्रति उचित व्यवहार र सम्मान भएको छैन । त्यसैले त उनी असन्तोष व्यक्त गर्छन् । साहित्यलाई असाहित्यले कुल्चिराखेको छ । यस स्थितिबाट देशलाई मुक्त नराखेसम्म देशको प्रगति सम्भव छैन उनी गुनासो पोख्ने गर्छन् । साहित्यको उन्नति भएपछि देशको उन्तति स्वतः भएको मानिन्छ । किनभने साहित्यकारहरुकै अभिव्यक्तिबाट नै राष्ट्रको प्रगतिको ढोका खुल्छ उनी भन्न रुचाउँछन् – साहित्य भनेको स्वच्छ ह्दयको एउटा जीवन्त अभिव्यक्ति हो । ह्दयको अभिव्यक्तिलाई नै उत्कृष्ट साहित्य मान्दछु । उनी साहित्यप्रतिको आफ्नो दृष्टि पोख्छन् ।
राजनीतिबाट प्रभावित हुँदै लेखक हुन पुगेका उनले जनजीवनबाट नै साहित्य लेख्न सुरु गरेको हो । लघुकथाबाट साहित्य लेखन सुरु गरेका डायमन शमशेर राणाको कथा वि.सं. १९९८ सालतिर शारदा साहित्यिक पत्रिकामा पहिलोचोटि प्रकाशित भएको थियो । राष्ट्रिय रुपमा सरकारका तर्फबाट आफ्नो सम्मान नभएकोमा उनी गुनासो पोख्ने गर्दैनन् । जनताबाट ठूलो सम्मान प्राप्त भएको छ, उनी आफ्ना पुस्तकहरु विक्री भएकोमा खुसी व्यक्त गर्छन् । अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि उनको उपन्यासले बजार लिएकोमा उनी खुसी व्यक्त गर्छन् ।
प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा साहित्यकारहरुलाई ओझेलमा राख्न खोज्दा देशको प्रगति होइन दुर्गति बढ्छ । प्रजातान्त्रिक राष्ट्रका लागि साहित्यको महत्व ज्यादै हुन्छ । साहित्य र राजनीतिको सम्बनधले नै देशलाई उ“भो गतिमा पु¥याउ“छ । यस्तै खालको भावना राख्दै साहित्य सिर्जनामा लागिपरेका उनले आफ्नो राजनीति संलग्नत सम्बन्धमा यस्तो विचार राखे – म अहिले कुनै पार्टी विशेषमा संलग्न छैन तर म प्रजातान्त्रिक संसदीय व्यवस्थामा आस्था राख्छु । साहित्यको मूल जरो प्रजातन्त्र हो र प्रजातन्त्रको मूल आधार साहित्य हो ।
ललितपुर कांग्रेसको अध्यक्षसमेत भइसकेका राणाले राजनीतिमा लागेर थुप्रै धनसम्पत्ति स्वाहा पारे र २०१७ सालको दमन काण्डमा पक्राउ परी नख्खु जेल मनमोहन अधिकारी, गिरिजाप्रसाद कोइराला, तारिणीप्रसाद कोइराला, मदनमणि दीक्षितसँग ६ वर्ष जेलजीवन बिताए । जेलबाट छुटेपछि साहित्य साधना र प्रकाशनमा सक्रियता देखाउँदै आएका उनले सबैजसो ऐतिहासिक उपन्यासहरुमा आदर्श राज्य व्यवस्थाको परिकल्पना गरेर बहुदल व्यवस्थाकै लागि विचार सम्प्रेषण गर्न खोजेका छन् । राजनीतिक सन्देश दिन सिपालु उपन्यासकार राणाले राजनीतिक व्यवस्थालाई राम्रो पार्नका निम्ति साहित्यलाई अँगाल्न पुगेको कुरा सुनाउने गर्छन् र उनी यसरी लेख्ने गर्छन् – राजनीति गर्नका लागि मैले साहित्य लेख्नुप¥यो । रोचक साहित्य बनाएपछि सबैले पढ्लान् । त्यहा“बाट तिनीहरुको दृष्टि एकतन्त्री शासनको खराबीकै पक्षमा जाला भनेर मैले साहित्य त्यहा“ हाल्न परेको हो । इतिहासमात्र भनेको खण्डमा रोचक हु“दैन भनेर मैले साहित्यलाई अंगालेको हु“ । यही भनाइलाई आधार बनाएर उनले ऐतिहासिक उपन्यास लेखे ।
सेनामा छँदाछँदै बनारसमा पुस्तक छाप्न जाँदा मिलीटरी क्याम्पमा आफ्नो परिचयमा लेखक लेख्दा बास बस्न नपाएका मेजर साहित्यकार डायमन शमशेर राणा हाल आफूलाई लेखक भन्न पाउँदा गौरव गर्छन् । प्रज्ञा प्रतिष्ठानका सम्बन्धमा उनले लेखक कलाकारहरुकै संस्था जस्तो हुनुपर्छ, लेखकहरुबाट नै कुलपति, सह कुलपतिको चयन हुनुपर्छ भन्ने आफ्ना भावना नलुकाइकन भन्ने गर्छन् ।
लेखक हुन भनेको चानचुने कुरा हुनु होइन, लेखकमा लगनशीलता, इमान्दारीता नभई हु“दैन । अध्ययन जति आवश्यक छ, अध्ययन भएन भने खोक्रो होइन्छ । विश्व साहित्यकै अध्ययन जरुरी छ । उनले आफ्नो भनाई यसरी राख्ने गर्छन् । राणाकालमा लेख्नु भनेका आगोमा त्यसै त्यसै होम्नुजस्तै हो । उनले राणाहरुकै बारेमा उपन्यासहरु लेखे । सेनाकै जवान भएर पनि साहित्यमा आफ्नो सम्बन्ध देखाई निरन्तर लेखनमा लाग्न खोज्नु कम महत्वपूर्ण कुरा थिएन । सेनामा सेवारत हुँदाहुँदै प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा सहभागित जनाउनु उनको उल्लेखयोग्य कार्यहरुमध्ये अति महत्वपूर्ण कार्य हुन गएको देखिन्छ । लागेको कुरा स्पष्ट भनिहाल्ने, मन परेको कार्य चटक्कै गरिहाल्ने उनको स्वभावले गर्दा नै राजनीतिमा पनि उनले आफ्नो कार्यक्षमता र समर्पण देखाइदिएका छन् ।
वसन्ती उपन्यासले उजिल्याई दिएको उनको साहित्यिक व्यक्तित्वलाई सेतो बाघ उपन्यासले चुलीमा पु¥याइदिएको देखिन्छ । धनको धब्बा सबभन्दा पछिल्लो प्रकाशनमा आएको उनलाई मनपरेको उपन्यास भएतापनि पाठकहरुले त्यति मन पराएर चर्चामा ल्याइदिएनन् । अर्थात् त्यति विक्रीमा पनि गएनन् । लेखकीय धर्म बोकेका तर राणाखलकमा जन्मेका डायमन शमशेर राणालाई आफ्नो उपन्यास वसन्तीमार्फत् राणाशासकहरुको विरोधमा लेखेबापत राणाशासकहरुबाट अलग्याइदियो । त्यही उपन्यासकै कारणबाट उनको सम्पर्क राणाविरोधीहरुसँग नजिक पर्न गयो र पछि राणाविरोधी बैठक, सभा समारोहमा लाग्दालाग्दै उनको नेतृत्वमा राणाविरोधी आन्दोलन सञ्चालन भयो । सैनिक सेवामा रहँदारहँदै उनले गरेको यस्तो राजनीतिक क्रियाकलाप देखेर त्यसबेला उनीसँग सबै छक्क पर्ने गर्छन् ।
मोहन शमशेर होशियार, त्रिभुवनलाई फिर्ता गर, यस्तो खालको नारा लगाउँदै इन्द्रचोकबाट बढ्न खोज्दाखोज्दै उनलाई गिरफ्तार गरेर सिंहदरबार पु¥याइयो । अनि तत्कालै कोर्टमार्शलको सजाय सुनाएर उनलाई थुनियो । यस खालको सजायले सेनामा हल्लीखल्ली मचाइदियो । थुप्रै सेनाका जवानहरुले अन्याय भयो भनी राजीनामा दिए, जसले गर्दा उनलाई तत्काल झुण्ड्याउन सकेनन् । पछि २००७ सालको क्रान्ति सफल भएपछि उनलाई श्री ५ त्रिभुवनबाट बडाहाकिममा नियुक्त गरे ।
८३ वर्षको उमेरमा पनि आँखामा, मनमा र तनमा शक्ति बोकेर जीवन क्रमहरु गुजार्दै रहेका उपन्यासकार डायमन शमशेरले प्रजातन्त्रलाई जोगाउनुपर्छ र प्रयोग गर्न सिक्नुपर्छ भन्न गर्छन् । प्रजातान्त्रिक संसदीय व्यवस्थाबाट नै मान्छेको मुक्ति सम्भव छ । त्यसैले यस खालको व्यवस्थालाई टेकाउनका लागि कम्मर कसेर सबैले साथ दिनुपछ भनी उनी भन्छन् । प्रजातन्त्रवादी आफूलाई भन्न पाउँदा ज्यादै गौरव गर्नुहुने डायमन शमशेरले प्रजातन्त्र प्राप्तिपछि पनि साहित्यको विकास नभएको देशको थिति हेरेर विस्मात व्यक्त गर्ने गर्छन् । प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा साहित्यको विकास निर्विवाद हुनुपर्छ किन यसतर्फ सोचाइ भइरहेको छैन, उनी आश्चर्य प्रकट गर्छन् । सरकारका तर्फबाट साहित्यको विकासमा केही लगानी किन भइरहेको छैन उनी आश्चर्य प्रकट गर्छन् । २०४६ सालको जनआन्दोलनपश्चात प्राप्त सरकारबाट पनि साहित्यको विकासमा ठोस योगदान नपु¥याइरहेकोमा उनी छक्क पर्छन् । प्रजातन्त्र सबैको योगदान र समर्पणबाट प्राप्त भएको सम्पूर्ण जनताको राज्य व्यवस्था हो । डायमन शमशेर राणाहरुजस्ता थुपै्र साहित्यकार, बुद्धिजीवीलगायत कलाकारहरुसमेतको श्रम, रगतले ल्याइपु¥याएको प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा किन विवेक पु¥याइरहेको छैन, यसरी उनी आफ्नो प्रश्न राख्छन् – सत्तामा पुग्नेले साहित्यमा राम्रो विवेक पु¥याइरहेको छैन । साहित्य उत्थानका निम्ति दान पुरस्कारसमेत आफ्ना वरिपरि रहने चाकडी, खुशामद गर्नेहरुलाई थमाएर सम्मान दुरुपयोग गरिरहेका छन् । देशले खास कवि, साहित्यकार, चित्रकारलाई चिन्न सकेनन् । जनताले योगदान गरेको कुरामा पनि धा“धली हुने गरेका छन् । राजनीतिक पार्टी र सरकारी नेताहरुले साहित्यमा देखाइरहेको उपेक्षाभावले के त देशको प्रजातान्त्रिक अर्थ र गौरवमा खिया पार्दैन र ? डायमन शमशेरहरु उपेक्षाभावले प्रश्नहरु गरिरहन्छन् ।